اهمیت دو عنصر تربیت و تمرینکسانی که کبوترداری را در میدان حرفه‌ای آن تجربه کرده‌اند، می‌دانند که اگر کبوتر در جوجه‌گی درست تربیت شده و به شکلی اصولی، با برنامه‌ریزی زمان‌بندی‌شده و با انضباط کامل تمرین داده و ساخته شود، در سال‌های بعد در مدت‌زمانی کوتاه ساز شده و به بهترین وضعیت خود خواهد رسید و طبعاً در تیرماه به زیبایی نمایش خواهد داد. در مقابل، جوجه‌های جاخواب یا آن‌ها که درست روی‌شان کار نشده و یا به بیماری دچار شده‌اند، در اکثریت مواقع کبوتران قابل اتکایی از آب درنخواهند آمد (استثنا هم البته هست). درست مثل دانش‌آموزی که در مقطع ابتدایی پایه‌‌ای قوی دارد، اهمیت "تربیت" و "تمرین" در دوران اولیه زندگی کبوتر (در شش ماه نخست) در تمام زندگی او تعیین‌کننده است. بنابراین، این فرضیه‌ی متداول که "جوجه را باید خواباند و سال بعد پراند" سر تا پا غیر علمی و باطل است.
کبوتر از همان جوجه‌گی بایستی فرا بگیرد که مالک مطلق بام فقط شما هستید نه هیچ کس دیگر؛ باید بیاموزد که کوچک‌ترین حرکت‌اش زیر نظر است و هر چه می‌کند بایستی صرفاً بر مبنای خواست مربی خودش باشد. جوجه‌کبوتر از روی بازیگوشی و همچنین هوشیاری بی‌مانند خود، بلافاصله نقاط ضعف مربی‌اش را شناسایی می‌کند و تا بتواند از زیر کار درمی‌رود و ساز خودش را می‌زند! این‌جاست که فرق آدمی ناشی با مربی‌ای فهیم مشخص می‌شود. مربی فهیم می‌داند کجا باید نرمش کند و کجا باید جدیت به‌خرج دهد؛ کجا باید به کبوتر فشار بیاورد و کجا باید با شکیبایی، کوتاهی و کم‌کاری جوجه را به او ببخشد.
قابلیت تربیت‌پذیری کبوتر شگفت‌انگیز است. امروزه کبوتران در سیرک‌های معتبر نمایش می‌دهند و با حرکات موزون و دیدنی خود زیر نظر مربی کارکشته، تماشاگران را به حیرت وامی‌دارند. در ویدئوی زیر، مشاهده می‌کنید که مربی، تعدادی کبوتر رولر را به وسط مزرعه می‌برد و می‌پراند، بعد آن‌ها را با صدایی مخصوص به درون جعبه می‌کند، بدون اینکه بامی وجود داشته باشد و کبوتر به‌اصطلاح هرز کند! من خود حدود سی سال پیش بارها شاهد بودم که پیشکسوتی بزرگوار در نارمک تهران، نزدیک به صد و خرده‌ای کبوتر پریده را بر خرپشته‌ای دو در سه روی سر هم می‌نشاند، بدون اینکه یکی از این کبوتران روی آپارتمان مرتفع بغلی پا بزند.
با این وجود باید توجه داشت که ما به‌دنبال دست‌آموزکردن کبوتر نیستیم. بر خلاف رقصنده‌های ظریف و شکننده‌ی سیرک، هدف ما ایجاد گروهانی از سربازان منضبط و به‌غایت پرطاقت است که توان حضور در میدان رزم را داشته باشند و در سخت‌ترین شرایط نیز سنگر و خدمت وظیفه را رها نکنند. بر این اصل، تربیت کبوتر تا مرحله‌ای ادامه پیدا می‌کند که خوی نیمه‌وحشی‌اش از بین نرود.
کبوتر را از همان جوجه‌گی باید به پریدن عادت داد. برای کبوتر دو حالت بیشتر وجود ندارد: یا از سر تفنن گاه‌وبی‌گاه و هر چقدر که خواست بپرد یا اینکه یاد بگیرد کاری جز پریدن ندارد. طبیعتاً اهالی حرفه‌ای کبوترداری دومین گزینه را می‌پسندند. پس، بایستی کبوتر را از جوجه‌گی چه از لحاظ بدنی و چه اخلاقی به پریدن عادت داد تا این روحیه به شکلی بنیادی در او شکل و قوام بگیرد.
در باره‌ی شیوه و اهمیت تربیت و تمرین برگ‌ها می‌شود مطلب نوشت؛ ما در این‌جا سعی می‌کنیم به‌دور از حواشی، فقط به ارکان مهم این دو عنصر بپردازیم.
شروع مرحله‌ی تربیت: شرطی‌کردن و جلد کردن
کبوتران حدوداً در سن چهل‌وپنج روزگی آماده‌ی تربیت می‌شوند. در این زمان بایستی جوجه‌ها را کم‌کم (در طول دو تا سه روز) از دان سنگین گرفت و دان زود هضم و سبک در اختیارشان گذاشت. دان مناسب در مرحله‌ی اولیه تمرینات به شرح زیر است:
70 درصد ارزن، ده درصد نخود یا قرماش (منبع پروتئین بالا)، پنج درصد کافیشه (به خاطر سطح بالای چربی و امگا 6 مورد نیاز جوجه‌ها)، پنج درصد ذرت ریز، پنج درصد گندم، ده درصد جو.
دلیل حضور دانه‌های مقوی مثل نخود و قرماش و کافیشه این است که کبوتر به‌یکباره از نوع تغذیه‌ی قبلی بریده نشود و بدن از دست ندهد و دچار استرس سوء تغذیه نشود. مواد آلی و معدنی نیز همیشه باید در اختیار کبوتران گذارده شود. در این مرحله باید به جوجه‌ها فقط یکبار و آن‌هم در عصر دانه داد.
نخستین گام جلدکردن است. جلدکردن بسته به موقعیت بام و تعداد کبوتردار در همسایگی متفاوت است. به طور کلی اما باید چیزی حدود پنج روز تا یک‌هفته جوجه‌ها را زیر تور آورد و آفتاب داد. اگر خانه‌ی تور ندارید، می‌توانید پر جوجه‌ها را ببندید و به آهستگی روی گنجه بگذارید. چند کبوتر کوتاه‌پر پشت‌دری به‌فرمان نیز لازم است تا کنترل و هدایت جوجه‌ها از دست خارج نشود. خودتان نیز اگر بالای سرشان باشید، بهتر است.
توضیح:
جلدکردن جوجه‌ها یک مسیر تکاملی است و اگر کبوتر یکی‌دوبار روی بام بالاپایین کرد نباید با خیال راحت فکر کنیم که جلد بکش شده است! کبوتر جلد، کبوتری است که بعد از چند کول متوالی پرش و رفتن روی ساعت، برگشت داشته باشد. بنابراین بایستی به موضوع جلدکردن جوجه‌ها به شکل مرحله‌ای نگریست و ضریب اطمینان خود را بعد از هر پرواز افزایش داد تا روزی که اطمینان حاصل کرد کبوتر پریده‌مان اگر به آفت‌های آسمانی نخورد، باخت (باخ) نخواهد رفت.
در این پنج روز تا یک‌هفته، بایستی کبوتران را شرطی کرد. شرطی‌کردن به این معنا است که کبوتر با شنیدن صدای خاصی، عکس‌العمل خاصی نشان بدهد. مثلاً با "بیوه بیوه" بفهمد که وقت دانه است، با کیش‌کردن بداند که باید بپرد یا با "جاجا" گفتن بفهمد که باید برود داخل گنجه و الخ. شما می‌توانید هر صدایی که خود صلاح می‌دانید را به‌کار ببرید، اما در وسط تمرینات این صدا نباید به چیز دیگری تغییر کند و حتماً بایستی یکسان بماند. این نخستین قدم در تربیت صحیح کبوتر است. طبیعتاً کسانی که خانه‌ی تور ندارند بایستی شرطی‌کردن را چند روزی دیرتر و پس از بازکردن پر جوجه‌ها آغاز کنند.
برای شرطی‌کردن، از همان ابتدا که جوجه‌ها را به جوجه‌خوان می‌آورید (یعنی سن 35 روزگی)، هنگامی که دان می‌دهید بالای سرشان بایستید و صدای مورد نظرتان (مثلاً بیوه بیوه) را همینطور مثل آواز در گوش‌شان بخوانید. بعد از چند روز خواهید دید که این صدا برای جوجه‌ها دانه را تداعی خواهد کرد و هر وقت که بیوه بیوه کنید، جوجه‌ها یکی بعد از دیگری از روی نی به‌کنار ظرف دانه می‌پرند!
در کنار شرطی‌کردن، بایستی "پنجه‌کردن" و "شاخ‌کردن" را نیز به جوجه‌ها یاد داد. برخلاف آن‌چه باور رایج است، اغلب جوجه‌ها برای فرودآمدن با مشکل مواجه‌اند و به همین لحاظ، باید یاد بگیرند چطور پنجه کنند که وقتی بیرون آورده شدند، روی اولین جایی که راحت‌تر است نریزند و هرز نکنند. شاخ‌کردن نیز باعث می‌شود که جوجه عمودپریدن و درجا بلندشدن را بیاموزد و ماهیچه‌های پروازی‌اش پرورش پیدا کند و به همین لحاظ، هم زودتر به مانورهای پروازی مسلط شود و هم راحت‌تر به بازی بیافتد. خیلی از جوجه‌هایی که میل‌بازی‌دار هستند، به‌خاطر اینکه نمی‌توانند خود را یک‌جا نگه دارند و روی آسمان شاخ ببندند، وقتی می‌خواهند بازی قرص کنند شروع می‌کنند به قل خوردن و پایین آمدن. چنانچه در این هنگام جوجه ارتفاع کافی نداشته باشد، ممکن است به خودش صدمه بزند یا زود فرود آید. بنابراین، فراگرفتن "پنجه‌کردن" و "شاخ‌کردن"، در حدی بسیار بالا جلوی هرزشدن و دیر بازی افتادن و گرفتاری‌های احتمالی دیگر را می‌گیرد و جوجه را آماده‌ی اولین پرواز جدی می‌کند.
برای این کار باید جوجه‌ها را هفتاد درصد دان داد (روز قبل) و به زیر تور آورد و به همراه پشت‌دری‌ها یا کبوترهایی کوتاه‌پر و گشنه رودان کرد. جوجه چون ولع عجیبی برای دان دارد، هفتاد درصد سهم غذایی در واقع برایش نیمه‌شکم است. هر زمان که رودان می‌کنیم، باید صدای مخصوص (مثل بیوه بیوه) را از خودمان دربیاوریم که این صدا همراه با "وقت غذا" در ذهن جوجه‌ها تداعی بشود و جا بیافتد. وقتی دانه را می‌پاشیم (ترجیحاً ارزن) باید حرکت دست آرام و بلند باشد که توجه جوجه‌ها را به خود جلب کند و ریتم حرکت دست مربی در ذهن جوجه‌ها نقش ببندد. در این یک هفته، به این شکل عمل شود:
روز اول: دانه روی همان بام یا خرپشته‌ای ریخته شود که جوجه بر آن حضور دارد، تا جوجه دنبال آن بدود.
توضیح:
در سطل آب مقداری ماده‌ی ضد حشرات و انگلهای جلدی بریزید و با یک‌دست زیر هر دو کت جوجه را گرفته تا زیر گردن در آب فرو ببرید و چند باری در آب بگردانید تا خوب خیس شود و حشرات مزاحم کشته شوند و ضمناً گرد سفید پرها نیز شسته شود. بعد جوجه‌ی خیس را به آرامی روی سقف گنجه بگذارید تا آفتاب بگیرد و با لذت خشک شود. در این ویدئو می‌توانید این عمل را ملاحظه بفرمایید:
روز دوم، سوم، چهارم: به شکل افقی از یک سو به سوی دیگر رودان کنید تا کت جوجه‌ها باز بشود و ضمناً به آن‌ها زیاد فشار نیاید.
روز پنجم و ششم: ابتدا بر زمین دانه پاشیده شود که جوجه‌ها از بالا به زیر بیایند و پنجه‌کردن را یاد بگیرند، بعد به روی خرپشته یا سقف گنجه ریخته شود که جوجه‌ها شاخ‌کردن را بیاموزند.
این کار را در روز، دو تا سه بار تکرار کنید نه بیشتر، تا جوجه‌ها دله‌ی دان نشوند. بعد از چند ساعت آفتاب‌خوردن، به درون گنجه هدایت‌شان کنید. با شکیبایی کامل اجازه دهید که جوجه‌ها خود به داخل گنجه بروند و راه را فراگیرند. بعد از آب‌خوردن، به روی نی‌بندی هدایت‌شان کنید. زیر تور به جوجه‌ها آب ندهید تا بفهمند جای آب فقط داخل لانه است. این خصوصیت اخلاقی در آینده برای به‌فرمان‌بودن و جاکردن جوجه‌هایی که پریده‌اند کمک‌تان خواهد کرد.
شروع تمرینات
تمرینات جوجه‌ها به سه بخش عمده تقسیم می‌شود: "روزهای اولیه بیرون‌آوردن"، "چند پرواز آزمایشی و تمرینی" و سپس "پروازهای اصلی".
این سه مرحله دارای ظرافت‌هایی است که سعی می‌کنیم ابتدا به موارد اصلی و سپس به ریزه‌کاری‌های آن بپردازیم.
نخستین روزهای بیرون‌آوردن
اولین روز بیرون‌آوردن، حساس‌ترین و پراسترس‌ترین زمان تمرینات است. شب قبل، باید دان جوجه‌ها را به پنجاه‌درصد کاهش داد: مخلوطی از ارزن و جو. این کار از کنده‌شدن ناگهانی جوجه‌های پرزور و ترمزبریدن و تارشدن‌شان تا حد زیادی پیشگیری می‌کند. ساعت نه صبح و در روزی آفتابی و بدون باد جوجه‌ها را بیرون بیاورید به این طریق که به آرامی آن‌ها را از در گنجه به بیرون و سپس از در خانه‌ی تور به بام راه ببرید تا راه ورود-خروج را تجربه کنند و یاد بگیرند. در روز اول نباید به جوجه‌ها کاری داشت و باید بگذاریم ول بگردند و فقط یکی-دوبار به همراه پشت‌دری‌ها رودان شوند. به جوجه‌ها به هیچ وجه شوک وارد نشود. هر زمان که یک یا چند تا از جوجه‌ها اتفاقی بلند شدند یا رم کردند، بلافاصله با پشت‌دری‌های گرسنه و رودان‌کردن مهارشان کنید. تعدادی کبوتر (ترجیحاً تعدای نر با یک ماده) را زیر تور بریزید تا پر بخورند و مثل آهن‌ربا جوجه‌ها را همان اطراف نگه دارند تا ترس‌شان بریزد. بعد از چند ساعت، به آرامی و با کمک دان و پشت‌دری‌ها، جوجه‌ها را جا کنید (همراه با صدایی که درمی‌آورید). باز عصرهنگام به جوجه‌ها پنجاه درصد دان بدهید. روز دوم به همین شکل عمل شود. باز به جوجه‌ها پنجاه درصد دان بدهید برای روز سوم.
روز سوم جوجه‌ها را به آرامی و بدون دادن استرس بلند کنید و بعد از چند دقیقه پرواز –به کمک رودان و پشت‌دری‌ها- بلافاصله جمع‌شان کنید. توجه داشته باشید که جوجه نباید در روزهای اول ساعت بیاورد و اگر آورد، گرفتاری از عدم شناخت کافی و احاطه‌ی مربی است. در این روز، وقتی جوجه‌ها نشستند و کمی دان دادید (به عنوان جایزه و برای اینکه بفهمند با نشستن در "مکانی مشخص" دانه خواهند گرفت) بلافاصله جای‌شان کنید. مجموعاً نباید بیشتر از یک تا دو ساعت جوجه‌ها بیرون باشند.
روز چهارم و پنجم و ششم عیناً همینطور عمل شود. فراموش نکنیم که باید در خانه‌ی تور کبوترها پر بخورند و حتماً تعدای قیچی یا پشت‌دری زیر پای جوجه‌ها باشد. روز هفتم به جوجه‌ها استراحت می‌دهیم.
اولین پرواز تمرینی
روز آغازین دومین هفته‌ی تمرینات، نخستین روز پرواز جوجه‌ها است. خود را خوب آماده کنید، روز را بسنجید (دما، رطوبت مناسب، بدون باد و حتماً آفتابی)، جوجه‌ها را شب قبل دست بگیرید و کامل بررسی کنید که سالم باشند. به جوجه‌ها هفتاد درصد دان بدهید: شامل پنجاه درصد ارزن و پنجاه درصد جو. این ترکیب، ضعیف‌ترین جیرهی غذایی ممکن برای کبوتر است.
ساعت نه صبح، جوجه‌ها را بدون همراهی پشت‌دری‌ها به بیرون هدایت کنید و تا نیم ساعت به حال خود واگذارید. خانه‌ی تور خالی باشد. بعد بدون ایجاد استرس کیش‌شان کنید. توجه شود که مقدار پرواز جوجه‌ها ابداً تعیین‌کننده‌ی کیفیت‌شان نیست. ایده‌آل‌ترین حالت این است که ساعت پرواز کبوتر در طی روزهای متمادی ارتقا یابد و در طول زمان بیشتر بشود.
هر کدام از جوجه‌ها که خواست می‌تواند بعد از چند بار چرخ‌خوردن بنشیند و نباید مانع شد. بعد از بیست دقیقه، زیر تور کبوتر بریزید تا پر بخورند. هر جوجه‌ای که هرز کرد، بلافاصله با بیوه بیوه کردن به بام فراخوانید و نگذارید در هرزگاه جاخوش‌کند. نگران هرزشدن جوجه‌ها در روزهای اولیه نباشید و با تحمل مضاعف، بگذارید این چند روز پراسترس را از سر بگذرانند.
بسته به توان کبوتران‌تان (مثلاً بعد از نیم ساعت) پشت‌دری‌ها را بیرون بیاورید و رودان کنید و با صدای مخصوص جوجه‌ها را بنشانید. یکساعتی که روی بام پرسه زدند و عرق خشک کردند، جای‌شان کنید.
چند توضیح تکمیلی:
اول: بعضی از همان پرواز اول، جوجه‌ها را با پشت‌دری‌ها یا کبوترانی کوتاه‌پر می‌پرانند. این روش نیز جواب می‌دهد، خصوصاً در جاهایی که تعداد کبوتردار زیاد است یا بام مناسبی ندارید شرط احتیاط است که همین کار را بکنید. ولی توجه شود که فقط برای دو-سه پرواز اول نه بیشتر، و الا جوجه‌ها خلق‌وخوی نامناسب پشت‌دری‌ها را به خود می‌گیرند. کبوترانی که سالم می‌پرند نه طولانی (مثلاً یک تا دو ساعت) بهتر به کار تمرین‌دادن جوجه‌ها می‌آیند.
دوم: جوجه‌ها به این دلیل باید بعد از زمان کوتاهی جا بشوند که بفهمند "وظیفه‌شان فقط پریدن است و بس"! باید یاد بگیرند که زندگی‌شان خلاصه می‌شود به داخل گنجه یا آسمان. جوجه وقتی ورزیده شود و از پرواز لذت ببرد، طبعاً میلی به گنجه نخواهد داشت و همین موضوع تربیتی باعث می‌شود که تقلای خود را برای پریدن بکند. توجه داشته باشید که هر ورزشی روزهای اول سخت است، اما وقتی به آن عادت کردیم، چنان به نظر ما سهل می‌آید که از آن هیچ خسته نمی‌شویم. شخص ممکن است روز اول پنج کیلو دمبل را نتواند ده بار بزند، اما بعد از چند ماه ممارست، وزنه خیلی سنگین‌تر از این برایش مثل پر کاه خواهد بود! دویدن و دوچرخه‌سواری نیز چنین است: روزهای اول بسیار سخت است اما عادت که کردیم، کاملاً عادی می‌شود. در کل باید با قدری فشارآوردن به خود از مرز خستگی رد شد تا به ورزش عادت کرد. هدف مربی عادت‌دادن اخلاقی کبوتر به پرواز است، و الا کبوتری که به پریدن عادت نکند و پروازش ریتم مشخص نداشته باشد، همیشه دنبال راه فرار از مسئولیت است؛ یکروز می‌پرد و یکروز نمی‌پرد و مطلقاً قابل اتکا برای مسابقه نیست.
سوم: از این بابت که جوجه‌ها به رودان‌شدن پشت‌دری‌ها و پردادن زیرپایی برای نشستن عادت می‌کنند نگران نشوید. در مراحل بعدی تمرینات این عادت از سرشان خواهد افتاد.
چهارم: تاکید می‌کنیم که در این مرحله ابداً به جوجه‌ها تودهنی نزنید. باور بفرمایید کلامی قوی و رفتاری پرمعنی و حساب‌شده به مراتب بهتر از خشونت اثر می‌گذارد!
روز دوم و سوم پرواز تمرینی
روزهای دوم و سوم نیز عیناً چون روز اول عمل شود. جیرهی غذایی خلاصه می‌شود به همان هفتاد درصد. یادمان باشد که هدف ما ساعت‌آوردن جوجه‌ها نیست. ما می‌خواهیم جوجه سالم‌پریدن که شامل درست بلند شدن، ارتفاع گرفتن و بعد فرود بی‌نقص روی بام است را بیاموزد و فیزیک و شخصیتش آنطور که لازمه‌ی کبوتر پرشی است شکل بگیرد. ما می‌خواهیم جوجه‌ها که سرمایه‌ی کار ما هستند کامل جلد بشوند. ما می‌خواهیم جوجه‌ها فرمان‌بردن از مربی را بیاموزند و بدانند فقط و فقط یک‌نفر است که حرف اول و آخر را می‌زند: کبوتردار.
در کل سه روز پرواز کبوتر به شکل هدایت‌شده باید انجام شود. بعد از این سه روز، یکروز به جوجه‌ها خواب می‌دهیم (یعنی روز چهارم).
نخستین پرواز اصلی
نخستین باری که جوجه‌ها طعم پرواز آزاد را می‌چشند، پنجمین روز از پرواز و اوایل سومین هفته‌ی بیرون‌آمدن از جوجه‌خوان است. جوجه‌ها در این مرحله بیش از حدود دو ماه سن دارند و تا حد زیادی جلد شده‌اند و شعور پرواز سالم را به مرور تمرینات به‌مقداری کسب کرده‌اند.
حدود ساعت دوازده ظهر جوجه‌ها را بعد از شمارش به آهستگی بیرون بیاورید و به بالای تور یا گنجه هدایت کنید. عصر روز قبل آن‌ها باید 80٪ معمول دانه داده شوند. سبد غذایی شامل: هفتاد و پنج درصد ارزن، پانزده درصد جو، پنج درصد نخود یا قرماش و پنج درصد مابقی گندم یا تخم جارو. ما این‌بار سطح پروتئین (عامل انرژی‌زا) غذا را افزایش می‌دهیم تا بتوانند خود را نشان بدهند، اما باز کمی کم‌دان می‌گیریم تا کلاف کنترل از دست‌مان در نرود. نوع دان در هنگامی که جوجه‌ها تیپ شدند کمی تغییر خواهد کرد که در ادامه توضیح خواهیم داد.
ساعت پرواز حدود دوازده ظهر مقرر شود که به خاطر گرمی نسبی هوا، کبوترها نتوانند سنگین بپرند و ساعت بلند بیاورند. لابد خواننده‌ی فهیم توجه دارد که منظور اصلی ما ریتم دادن به ساعت پرواز و اضافه‌کردن آن در طول زمان است که این کار را با نوع تغذیه و زمان پرواز انجام می‌دهیم.
جوجه‌ها را به آرامی کیش کنید و با دقت زیر نظر بگیرید. طبعاً پخش خواهند شد؛ بعضی هم ممکن است زود بریزند که طبیعی است. بگذارید جوجه خودش را پیدا کند. اولین پرواز مستقل جوجه‌ها بسیار مهم است، زیرا برای نخستین بار تجربه می‌کنند متکی به خود باشند. این پرواز پنجره‌ای گشوده به آموزش "پرواز سالم" است که در پرش‌های بعدی ارتقا خواهد یافت.
بعد از یکساعت، اگر باز کبوتر بالا دارید زیر خانه‌ی تور را پر کنید تا کبوتران پر بخورند. نیازی به رودان‌کردن پشت‌دری‌ها نیست، البته این بسته به تشخیص مربی و موقعیت بام است؛ هر چقدر بام ما برای کبوتربازی مناسب‌تر باشد، این مراحل راحت‌تر و سریع‌تر انجام خواهند شد. بعد از دو ساعت، اگر مشاهده کردید که بعضی از کبوتران ترمز بریده‌اند، حتماً زیرشان پر کنید تا به سمت بام کشیده شوند و فرود بیایند. نیم ساعت بعد از نشستن آخرین کبوتر و بعد از اینکه مقدار بسیار کمی بهشان دان دادید (برای جایزه، به شکل رودان)، همه را جا کنید و در گنجه بهشان آب بدهید.
دومین و سومین روز دقیقاً به همین ترتیب عمل شود. روز چهارم باید به جوجه‌ها خواب داد. روز پنجم، باز به شکل قبل عمل کنید و جوجه‌ها را بپرانید.
توصیه‌های بهداشتی:
یک: همانگونه که در بخش پیشین همین یادداشت اشاره شد، بعد از حدود دو هفته لازم است به جوجه‌ها یکبار دیگر داروی ضد انگل داده شود تا لاروهای احتمالی کرم‌ها نیز زدوده شوند.
دو: کبوترانی که یک یا چند روز می‌دوند و بعد برمی‌گردند یا شما آن‌ها را می‌نشانید یا در منزل دیگران پیدا می‌کنید و برمی‌گردانید، به محض بازگشت حتماً در یک جفت‌کنی قرار داده و مدفوع و وضعیت آن‌ها را خوب چک کنید. به آن‌ها دان مقوی سرشار از پروتئین بدهید به‌علاوه‌ی صبح محلول الکترولایت و بعد از ظهر کمی آنتی‌بیوتیک (تا دو روز) برای از بین بردن عفونت‌های احتمالی. بسته به وضع جسمی جوجه، بعد از سه روز می‌توانید آن‌را به جمع جوجه‌ها منتقل کنید، اما قبل از آن حتماً باید یکبار داروی ضد انگل به آن بخورانید تا از انگلهای احتمالی نیز پاک شود. جوجه تا موقعی که بدن نگرفته است، نباید در تمرینات شرکت داده شود، زیرا استرس تمرینات ضعف را در جوجه تشدید خواهد کرد.
جوجه‌ای که می‌دود یا خصلتاً چنین است (اگر در نسل‌های بعد تکرار شد، چندان کبوتر قابل اتکایی نیست و باید از گردونه‌ی تکثیر خارج شود) و یا به‌خاطر رعایت‌نکردن اصول فنی توسط مربی زیاد زور می‌زند و تار می‌شود. در هر دو صورت، به‌خاطر استرس شدید بسیاری از املاح و پروتئین‌ها و کلسیم بدن خود را از دست می‌دهد که باید جبران کرد. نکته‌ی دیگر اینکه در چنین شرایط پراسترس و ضعف قوای بدنی، انگلهای موجود و مهارشده در بدن امکان رشد پیدا می‌کنند که برای پیشگیری، بایستی جوجه را از آن‌ها پاک کرد.
سه: اگر از سلامت جوجه‌های خود مطمئن هستید، در مرحله‌ی تمرینات از کسی جوجه‌ی تعارفی قبول نکنید، زیرا در این مرحله جوجه‌ها به‌شدت زیر استرس هستند و کاملاً مستعد بیمارشدن. هر کبوتر جدید در حکم بمب ساعتی در گنجه‌ی شما عمل خواهد کرد و می‌تواند ناقل بیماری باشد و اینگونه تمام زحمات شما را برباد بدهد. پس احتیاط شرط عقل است.
چهار: در مراحل تمرینات پروازی، هر دو روز یکبار باید به جوجه‌ها الکترولایت و هر هفته یکبار مولتی ویتامین و هفته‌ای یکبار پروبیوتیک داد.
نوع و مراحل پرواز جوجه‌ها
جوجه‌ها از ابتدای پرش تا زمانی که بازی قرص کنند و به آمادگی لازم برسند، سه نوع مختلف می‌پرند:
نخست: پخش می‌پرند و بی‌هدف
دوم: تیپ می‌شوند
سوم: گروهی می‌پرند و بعد می‌ترکند و پخش می‌شوند.
تا زمانی که جوجه‌ها پخش می‌پرند، هنوز استرس و ترس از آسمان و وضعیت خود دارند و نمی‌شود روی‌شان حساب کرد. وقتی شروع می‌کنند به دست هم را گرفتن و تیپ‌شدن، دارند یواش‌یواش آماده می‌شوند به بازی افتادن و قرص‌کردن. وقتی تیپ روی ساعت رفت، جوجه دارد کم‌کم جا می‌افتد و بدن می‌گیرد و تا حدودی ساز می‌شود.
بسیاری از تیپ‌شدن جوجه‌ها در پروازهای اولیه وحشت دارند، چون علاقمندند که کبوتران‌شان تک تک بپرند. توجه شود که این تیپ‌شدن اولیه خصلت تکاملی پرنده است و و دلیلش "تقلید از هم" و "ترس از وضعیت" است و هیچ ایرادی ندارد و اگر کبوتر اصالتاً تک‌پر باشد و درست آموزش ببیند، حتماً تک‌پر خواهد شد.
قلق‌ها و شگردهای راه‌انداختن جوجه‌ها
مجموعه‌ی قلق‌ها و شگردهای راه‌انداختن جوجه به حدی وسیع است که شاید نوشتن یک کتاب نیز کفایت نکند! به هر حال، تا آن‌جا که بضاعت و وقت این قلم اجازه می‌دهد، به شماری از آن‌ها می‌پردازیم.
نیازی به گفتن ندارد که جوجه‌ها اول از همه باید سالم باشند تا بتوانند وارد تمرینات بشوند. پس همیشه آن‌ها را زیر دقت بگیرید و از سلامتی‌شان مطمئن شوید. جلد شدن جوجه نیز موضوعی مرحله‌ای است که در طول زمان تحقق می‌یابد، پس بایستی مراحل آن‌را با صبر کافی طی کرد و به جوجه‌ها فرصت داد. نیز به جوجه‌ها در پروازهای اولیه مطلقاً فشار نباید آورد و با ایجاد استرس و تودهنی‌زدن، به‌دنبال ساعت‌گیری از جوجه‌ها نبود زیرا این کار، به سرعت جوجه را خراب می‌کند. دقت کنید: همان‌طور که جوجه‌ها بیش از کبوتران بالغ مستعد بیماری هستند، در مقابل اگر بیماری را درست تشخیص دهیم و راه مداوا را بدانیم، با سرعتی باورنکردنی بهبود می‌یابند. از لحاظ سیستم آموزشی نیز جوجه‌ها چنین‌اند: همان‌قدر که زود جلد می‌شوند و آموزش‌ها را فرا می‌گیرند، به دلیل ناواردی مربی نیز خیلی زود خراب می‌شوند. به همین خاطر، باید حساسیت موضوع را درک کرد و روی تربیت جوجه‌ها وقت و دقت مضاعف گذاشت و قبل از هر چیز، معلومات خود را گسترش داد و به عنوان آدم حرفه‌ای وارد میدان شد.
در چند روز اول پرش که جوجه‌ها پخش می‌پرند، تمام هدف‌شان فائق‌آمدن بر ترس و اکتشاف موقعیت منطقه و شناخت آسمان و بام است. ما به عنوان مربی باید جوجه‌ها را در همین هدف همراهی کنیم. بسته به قوای بدنی، جوجه‌ها در این مرحله هر کدام به نوعی رفتار خواهند کرد: بعضی تا دو سه روز حتا چند دقیقه هم نخواهند پرید، در مقابل ممکن است بعضی از پرزورها زود بالا بکشند و زمان بیاورند. تا هفته‌ی اول، از رفتار جوجه‌هایی که عقب می‌مانند دلسرد نشوید و کار تمرینات را مصمم ادامه دهید.
جوجه‌کبوتر ایرانی به‌طور طبیعی بعد از دو سه بار پرش شروع می‌کند به تیپ‌شدن. وقتی جوجه‌ها تیپ شدند، مربی باید با دقت کامل نوع کت‌زدن آن‌ها را زیر نظر بگیرد و سبک‌پرها و سنگین‌پرها، تیزپرها و نرم‌پرها را شناسایی کند. در سومین روزی که کبوتران تیپ پریدند، شما باید شناخت کافی از قدرت پروازی تک‌تک جوجه‌ها پیدا کرده باشید.
توصیه:
اگر تعدادی از جوجه‌های شما عالی جواب دادند و به‌سرعت روی ساعت رفتند، آن‌ها را جدا کنید و یکروز خواب بدهید تا جوجه‌های عقب‌مانده از جمع خود را برسانند. بعد از یکروز خواب (خواب جوجه ابداً نباید طولانی شود) ابتدا عقب‌ترها را هوا کنید و وقتی در آسمان جا گرفتند عالی‌ها را بپرانید تا به ردیف بالایی تودهنی بزنند و جمع‌شان کنند و با خود به‌بالا بکشند. سه روز اگر این کار را ادامه دهید، جوجه‌ها کامل خود را نشان خواهند داد. بعد از سه یا چهار روز (بسته به تشخیص مربی از قوای بدنی تیم خود) یکروز خواب بدهید (ترجیحاً همراه با آبتنی) و بعد همه را با هم هوا کنید: این‌جا دقیقاً هر جوجه خودش را نشان خواهد داد که "چند مرده حلاج است"!
توضیح:
توجه شود جوجه‌کبوتر ایرانی اغلب تا به بازی نیافتند و سربالا نشوند، خود را نشان نخواهند داد. البته این فرمول برای همه‌ی کبوترها صادق نیست و کلیت ندارد، اما بخش عمده‌ای را شامل می‌شود. پس ما باید تا زمانی که جوجه‌ها به بازی بیافتند آن‌ها را "در شکل تیپ" هوا کنیم تا از همدیگر بازی‌کردن را بیاموزند و زودتر راه بیافتند. طبیعی است کبوتر تیپ –به‌خاطر اتکا به یکدیگر- هنوز خودش را کامل نشان نداده و شناخت دقیق ما از جوجه‌ها در مرحله‌ای خواهد بود که جوجه‌ها بالا بروند و بعد بترکند.
جوجه وقتی لذت هوای خنک و نسبتاً پاک ارتفاعات را یک یا دوبار چشید، در فصل گرما با سرعت خودش را در مایه جاگیر خواهد کرد. یعنی به‌واقع مایه‌گیرشدن برای جوجه حکم فرار از گرما و لذت از پرواز است. برای همین منظور، بایستی زمانی که جوجه‌ها دیگر تیپ شده بودند، آن‌ها را با ماده‌هایی که ترجیحاً مدتی پایین می‌پرند و بعد مایه‌گیر می‌شوند (تیپ‌پر، نسبتاً آرام‌پر و بازی‌دار) همراه کرد. این ماده‌ها نباید از بهترین‌های شما باشند، و الا سازشان با جوجه‌ها کوک نخواهد شد و بعد از دقایقی از دسته جدا شده راه خود را خواهند رفت. پس در انتخاب‌تان باید بسیار دقیق باشید.
مثالی بزنیم تا موضوع بهتر جا بیافتد: اگر شما چهل جوجه دارید که در یک یا دو تیپ می‌پرند، دو تا سه ماده حائز شرایط را انتخاب کنید. اگر جوجه‌ها در گنجه‌ای مستقل زندگی می‌کنند، ماده‌ها را به آن گنجه منتقل کنید که همدیگر را خوب بشناسند. اینکه این ماده‌ها با جوجه‌ها در یک جا زندگی کنند و با هم آب و دانه بردارند بسیار برای برنامه‌ی آموزش مهم است.
چهل جوجه را به سه دسته تقسیم کنید و هر دسته را به دست یک ماده بدهید و بپرانید. ترجیحاً کبوترانی که کمتر ساعت آورده‌اند را اول بپرانید. تیپ‌ها بعد از مدتی در هم ادغام خواهند شد و ماده‌ها در چند پرواز آن‌ها را به مایه خواهند کشید. ضمناً جوجه‌ها با دیدن بازی‌زدن ماده‌ها، زودتر به بازی خواهند افتاد و سربالا خواهند شد.
جوجه‌ها را بعد از هر چهار روز یکبار باید خواب داد تا از نفس نیافتند و قوای بدنی‌شان تحلیل نرود. در روزی که خواب می‌دهید، آبتنی فراموش نشود (یکبار در هر دو بار خواب).
دان جوجه‌ها در مرحله‌ی دوم (تیپ‌شدن) به این شرح است:
هشتاد درصد ارزن، ده درصد جو، پنج درصد ذرت ریز، پنج درصد مابقی گندم، تخم جارو، نخود یا قرماش. خصلت این جیرهی غذایی به‌خاطر متوسط‌بودن انرژی آن این است که هم به جوجه‌ها اجازه‌ی خودنمایی نسبی می‌دهد و نمی‌گذارد بدن از دست بدهند، و هم کلاف کنترل آن‌ها را از دست مربی بیرون نمی‌آورد. در مرحله‌ی بعدی، نوع دان مقوی‌تر خواهد شد که به آن در جای خود خواهیم پرداخت.
جوجه‌ها بایستی هشت تا ده کول به طور تیپی بپرند. زمان پرواز جوجه‌ها را از ساعت دوازده به عقب برگردانید و به مرور به هشت صبح برسانید. در پروازهای آخر، مجاز هستید که به تیپ خود تا حدی فشار بیاورید و تودهنی بزنید، اما نه زیاد که در جوجه دیگر اثر نکند! این‌جا به طور تخمینی، ما در هفته‌ی چهارم تمرینات هستیم. در پایان این مرحله، بر اساس بالاپریدن و قوای نسبی بدنی کبوترها لیستی تهیه کنید و به آن‌ها امتیاز بدهید. چنانچه جوجه‌هایی دارید که قدرت بالاپریدن را ندارند، سلامت آن‌ها را چک کنید. اگر سالم بودند، این جوجه‌ها با استاندارد کبوتر بلندپرواز ایرانی نمی‌خوانند و ارزش نگهداری و تکثیر ندارند. توصیه می‌کنیم بی‌توجه به خال و دلبستگی به جوجه، هر جوجه‌ای که نتوانست با استانداردها هماهنگی کند و خودش را برساند از تیم خود حذف کنید و وقت‌تان را معطوف به کبوترانی نمایید که از بهترین‌ها باشند و سریع نیز راه بیافتند. اینکه کبوتری در سال دوم خودش را نشان بدهد یک نقص ژنتیکی محسوب می‌شود که در شیوه‌ی کاربردی این ورزش مردود است.
نکته:
معدودی از جوجه‌ها، به محض بازی‌افتادن به‌شدت بازی می‌زنند و ما را با این شبهه مواجه می‌کنند که "ممکن است بند شده باشند"! واقعیت این است که سندروم بازی‌زدن (تامبلینگ سندروم) در بعضی از جوجه‌ها به‌یکباره عود می‌کند و بعد از یک‌مدت می‌خوابد و به حالت عادی خود برمی‌گردد. جوجه در این وضعیت نیاز دارد که بپرد تا بازی‌زدن پشت سر هم را از سر رد کند. به همین لحاظ، به‌هیچ وجه نباید به چنین جوجه‌ای خواب داد (بدترین نوع رفتار ممکن) و بایستی مرتب و طبق برنامه آن‌را پراند (ترجیحاً در روزهای بادی) و ریتم بازی‌زدنش را با دقت زیر نظر گرفت. در بیشتر مواقع، بعد از چندین کول پرش به حال طبیعی برمی‌گردند. شماری نیز واقعاً بند می‌شوند که به‌تکرار، کبوتر بند ابداً ارزش جوجه‌کشی ندارد. البته چنین کبوترانی بیش از بقیه در معرض بندشدن هستند و بهتر است آن‌ها را در آینده با کبوتران کم‌بازی یا بی‌بازی تن‌کردن که به مرور ژن بازی‌زدن در آن‌ها ضعیف شود.
مرحله‌ی سوم: ترکاندن تیپ، تست‌کردن جوجه‌ها
شما با شناخت دقیق از تیم جوان خود اکنون می‌دانید که کدام‌ها زودتر به هم می‌چسبند و تیپ می‌شوند. جوجه‌ها را به گروه‌های پنج تا هفت‌تایی تقسیم کنید و سعی کنید در انتخاب اعضای گروه، شرط اولیه "ناهمخوانی" آن‌ها با هم باشد. موضوع تربیت جوجه با سازکردن برای گرو کاملاً متفاوت است و طبعاً راه و روش آن نیز جداگانه. ما اگر برای گرو کبوترانی را انتخاب می‌کنیم که از لحاظ خصلت همخوان باشند، برای پخش‌پریدن جوجه‌ها باید آن‌ها را در دسته‌های ناهمخوان جای دهیم. لازم است هر دسته را جداگانه و با فاصله بپرانیم: اگر وقت اجازه می‌دهد، بعد از نشستن یک گروه و جاکردن‌اش، دسته‌ی بعد را بپرانید و الا فاصله‌ی یکساعت بین هر گروه مناسب است، حتا اگر گروه اول هنوز هوا باشد. بعد از هر پرش، اعضای گروه را عوض کنید. در این مرحله کبوتر سردرگم می‌شود و در بعضی از مواقع از ساعت پروازش کاسته می‌شود. اهمیت ندهید و این کار را چند بار تکرار کنید. می‌توانید به هر گروه یک تا دو ماده‌ی دیگر نیز اضافه کنید که این سردرگمی تشدید شود. جوجه‌هایی که در این هنگام به بازی افتاده‌اند، تک‌پریدن را نیز تجربه خواهند کرد که به آن‌ها استقلال کامل می‌دهد و برای نژاد بلندپرواز ایرانی، در حکم کلید ساعت‌آوردن است.
اگر در بین این روزها، یک یا دو روز باد بوزد، به راه‌افتادن و پخش پریدن جوجه‌ها خیلی کمک خواهد کرد. تعدادی از جوجه‌ها نیز هستند که به‌طور خودکار بعد از مدتی از تیپ جدا شده و راه خود را می‌روند که این شرایط ایده‌آل است.
جوجه‌ای که به بازی افتاد را نخوابانید! اجازه بدهید سندروم تحریک‌شده‌ی بازی‌زدن در جوجه تا آن‌جایی که ممکن است خودش را خالی کند و به وضعیت ثابت و بدون استرس برسد.
وقتی طرز کت‌زدن و بازی‌زدن کبوتر هارمونی پیدا کرد و از آن حالت مضطرب جوجه‌گی بیرون آمد، می‌توانید آن‌را بخوابانید تا نیرویش حفظ شود: آن‌ها که خوب راه افتاده‌اند را می‌شود با کبکی‌ها بیرون آورد و در تیرماه پراند (اگر به آن‌ها اطمینان کافی دارید) و آن‌ها که هنوز کار دارد تا به موقعیت مورد پسند شما برسند را برای پاییز بیرون بیاورید.
بهترین حالت جوجه‌پرانی تا زمانی است که جوجه بازی‌اش را قرص کرده، اما اگر کنارش در رفت و هنوز بازی نیافتاده بود، نباید نگران بود چون بعضی از جوجه‌ها خصلتاً دیررس هستند و سال بعد بازی خواهند افتاد (یا در پاییز). بعضی از کبوتران هم هستند که اصلاً بازی ندارند. اینگونه کبوتران همیشه به کار ما می‌آیند، زیرا می‌شود آن‌ها را با پربازی‌ها تن کرد و جوجه‌هایی متعادل کشید.
تغذیه‌ی جوجه‌ها در این مرحله
در این مرحله، به مرور بایستی حجم پروتئین سبد غذایی جوجه‌ها افزایش یابد تا به انرژی کافی برای پرواز دست یابند. شاید بزرگ‌ترین خطا در کبوترداری فعلی همین موضوع تغذیه باشد که به ارزن اکتفا می‌کنند. توجه شود که ارزن (ده تا دوازده درصد پروتئین) منبع کافی انرژی برای کبوتر نیست و کبوتری که با این خوراک بپرد، نه‌تنها به اوج خلاقیت و پرش خودش نخواهد رسید، بل‌که زود نیز از نفس می‌افتد و بیش از چند پرش دوام نمی‌آورد.
روز موعود: تست‌کردن جوجه‌ها
برای تست‌کردن ساعت جوجه‌هایی که دیگر پخش شده‌اند یا در حال پخش هستند، روزی مساعد را انتخاب کنید، روزی آفتابی با رطوبت پایین. روز قبل، حدود ساعت چهار تا چهارونیم عصر، به آن‌ها دان بدهید و از روی دان ردشان کنید. دانه شامل شصت‌درصد ارزن، بیست‌درصد نخود، ده درصد قرماش، پنج درصد کافیشه و مابقی گندم و تخم کتان و تخم جارو باشد. عصر که آب خوردند، آب را از جلوی‌شان بردارید.
گنجه را از همان بعد از ظهر تاریک کنید (یا نیمه تاریک). با این‌کار هم جوجه خوب استراحت می‌کند و هم از لحاظ ذهنی ساعت روز را کوتاه کرده‌اید و جوجه‌ی تشنه‌ی روشنایی را برای صبح زود آماده ساخته‌اید. اگر ساعت پرواز را شش صبح مقرر کردید، ساعت پنج و سی دقیقه آب پاک و تازه در اختیار جوجه‌ها قرار دهید و چک کنید که همه بنوشند. هر کدام که آب نخورد، با یک سرنگ، پنج سی‌سی آب در گلویش بریزید. اهمیت این موضوع حتا از غذاخوردن به‌مراتب بیشتر است. جوجه‌ها را باز در چند دسته کنید و با آرامش تمام به بیرون هدایت کرده و هر دسته را با فاصله‌ی چند دقیقه بپرانید. می‌توانید چند ماده‌ی پرشی را نیز قاطی آن‌ها بکنید که خودش در حکم بهترین تودهنی برای جوجه‌هاست. زیر پای جوجه‌ها نباید کبوتر باشد. وقتی که پرانید، بنشینید و از پرواز عالی جوجه‌ها و نتیجه‌ی زحمات خود لذت ببرید.
چنانچه آن‌روز بر اثر تغییرات جوی یا هر دلیل دیگر به نتیجه‌ی دلخواه خود نرسیدید، همین مرحله را فردا تکرار کنید.
حسن ختام
:: مرحله‌ی تربیت و آموزش جوجه‌ها چیزی کمتر از چهل روز طول می‌کشد. دقیقاً پس از این مدت‌زمان، جوجه‌های سری بعد رسیده‌اند و آماده‌ی تربیت و تمرین هستند. در این ورزش، داشتن برنامه و جدول زمانبندی، اصلی بی‌بدیل در تربیت و تمرین جوجه‌ها است.
:: برای اینکه نگاه حرفه‌ای را در خود تولید و تقویت کنید، از تمام مراحل جوجه‌کشی تا پایان تمرینات جوجه‌ها یادداشت بردارید. برای هر جوجه با ذکر والدین‌اش صفحه‌ای بگشایید و زمان و مقدار پرواز و دما و رطوبت آن روز را با ذکر تاریخ ثبت کنید. در پایان تمرینات، با مرور این یادداشت‌ها سیر ارتقای هر جوجه را می‌توانید بررسی کرده، به سادگی با کیفیت‌ها و ایرادهای جنس جوجه‌ها و کار خود آشنا شوید. کار حرفه‌ای بدون آرشیو معنا ندارد.
:: همیشه و در هر لحظه به فکر سلامت جوجه‌ها باشید. به آن‌چه در مورد تغذیه و امور بهداشتی گفته شد توجه دقیق نمایید و به‌کار بندید. با نگاهی نقاد، زیر و بم رفتاری و حرکات جوجه‌ها و وزن و بدن آن‌ها را زیر ذره‌بین داشته باشید و با مشاهده‌ی کوچک‌ترین ایراد، بی اتلاف وقت چاره‌اندیشی کنید. کبوتردار حرفه‌ای به تمام زوایای فیزیکی، شخصیتی و ژنتیکی یکایک کبوتران خود شناخت کامل دارد.
:: لازمه و نخستین قدم برای حضور جدی و حرفه‌ای در هر رشته‌ای، طرز فکر جدی و حرفه‌ای است. آدمی بی‌خیال و بی‌برنامه، در هیچ بخشی از زندگی موفق نخواهد شد. فرق بنیادی کبوترداری حرفه‌ای نیز با کبوترداری از سر تفنن در همین است: انگیزه‌ی قوی، معلومات کافی، برنامه‌ریزی منظم، هدف مشخص و اراده‌ای آهنین. صرف وقت و هزینه‌ی کافی و کمک‌گرفتن از پیشکسوتان فن نیز بخش دیگر قضیه است. برای موفقیت در این ورزش مفرح، همه‌ی این موارد را باید از لحاظ روحی در درون خود تولید و تقویت کرد و در میدان عمل دستمایه‌ی کار خود ساخت.
دیگر بخش‌های همین جستار:
دوستان گرامی، ضمن تشکر دوباره از مجید عزیز بخاطر گذاشتن وقت و تهیه این گفتار جامع، طبق روال همیشگی‌مان، اینک شما را به دیدن تصاویر چشم‌نواز بعضی از کبوتران دوست شفیقمان آقای مهدی فدائی دعوت می‌کنیم: