درود و عرض ادب خدمت دوستداران کبوتر بلندپرواز ایرانی.
مدتی است که نوشتن متنی در مورد کبوتران اصیل بلندپرواز ایرانی فکر من را مشغول کرده. به همین دلیل به بررسی و تحقیق در این زمینه پرداختم تا بتوانم مقاله‌ای کامل و جامع را تقدیم جامعه کبوتردار ایرانی بکنم. اگر دوستان در این راه نظر یا اطلاعاتی دارند، لطفاً دریغ نکنند تا بتوانیم با کمک یکدیگر آنچه را که این پرنده زیبا لایقش است را به نحو احسنت تقدیمش کنیم.
کبوتر بلندپرواز ایرانی در طول گذشت زمان دستخوش تغییرات زیادی بوده است. خال‌ها عوض‌شده‌اند، سایزها از حالت سنتی خارج‌شده‌اند، سبک پرش عوض شده و مهم‌تر از همه اصالت و زیبایی کبوتر ایرانی دگرگون‌شده است.
هدف از نوشتن این مقاله آشنا کردن کبوترداران عزیز با رسته‌های کبوتر بلندپرواز ایرانی است. اگر ما مشرف به ذات و اصالت نسل‌ها و رسته‌های مختلف باشیم به‌راحتی میتوانیم از آنها حراست کرده و یا احیاءشان کنیم. این میراثی است که به ما رسیده و ما باید آن را به آیندگان خود بسپاریم. باشد که در این راه سربلند باشیم.
کبوتران مهر:
به کبوترانی گفته میشود که دارای طرح و نقش خاصی هستند. این طرح و یا نقش در همه کبوترانی که با آن نام خوانده میشوند باید با کمترین اختلاف یکی باشد.
آنچه در اینجا باید همواره مورد توجه قرار بگیرد این است که ما فقط در مورد کبوتر بلندپرواز ایرانی بررسی می‌کنیم. چراکه در ایران، این مرز پهناور هزاران رسته کبوتر نقشی مهر داریم که واقعاً تک‌تک آنها چشمان هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. اکنون طبق تعریفی که ارائه شد راحت‌تر میتوان به بررسی کبوتران مهر پرشی (اصطلاحاً سو قدیم) پرداخت. در زیر به‌صورت مختصر به آنها می‌پردازیم.
۱- یکدست‌ها: این گروه را میتوان قدیمی‌‌ترین، اولین و اصلی‌ترین گروه کبوتران مهر دانست. تمامی بدن آنها تک‌رنگ یا مرکب مانند سرورها از کله تا دم است. پس با این تعریف درمی‌یابیم که این دسته بسیار وسیع و متنوع است. سبز، پیس مسجدی، قرمز، سرکه‌ای، سرخ، زرد، جهنمی، زاغ، سرنج، انواع کاغذی‌ها، سفید، سرورهای متنوع و... همگی جزو کبوترهای مهر این گروه به‌حساب می‌آیند. توجه داشته باشید که وجود خالهای سفید در این گروه ممنوع است و از مهر بودن خارجشان می‌کند؛ اما به‌مرورزمان این گروه زیرمجموعه‌هایی مثل کله سفیدها، ( کله ماستی یا کاسنی) چانه‌سفیدها، دم‌سفیدها یا دستپر سفیدها پیدا کرد که بسیاری از اساتید قدیمی در زیبا کردن این کبوتران پرشی تبحر زبانزدی داشته‌اند. این زیرمجموعه‌ها خود نیز قوانین خاص مهر بودن را داشته‌اند که در بحث امروز ما نمی‌گنجد.
۲- شازده‌ها: دسته بعدی شازده‌ها هستند. شازده اساساً کبوتری است که طوق کاملی دور گردن داشته و روی دو کتش هم همان رنگ را داشته باشد در حقیقت نوعی طوقی پشتدار. پس درنتیجه کله، دست‌پرها، شکم و دم باید سفید باشند. تمامی رنگهای گروه اول برایش مجاز است. اگر شازده‌ای سرور یا جهنمی باشد آن را هما می‌خوانند. گفته میشود هماهای اولیه فقط جهنمی بوده‌اند. این گروه نیز تغییرات بسیاری داشته. در خیلی از موارد پرورش‌دهندگان مته به خشخاش نمی‌گذاشته و مهر بودن شازده‌ها را تا حدودی به دلایلی نادیده می‌گرفته‌اند. تا حدی که مثلاً اکنون کمتر کسی از ۷ سفیدِ رویِ کمر شازده‌ها اطلاع دارد. یا به‌راحتی تو دمدار را نادیده می‌گیرند و هنوز شازده می‌خوانندش.
۳- پشتدارها (دوکت‌ها): این دسته وقتی‌که مهر باشند از زیباترین کبوتران پرشی هستند. پشتدار کبوتری است که فقط روی دو کتش رنگی باشد. کلیه بدن من‌جمله تیزه‌های اصلی باید سفید باشند. پشتدارها در تمام رنگهای گروه اول مجاز هستند. بعدها پشت‌دارهایی که طرح مهر را رعایت کرده اما به‌صورت خال‌خال در قسمت روی بال‌ها بودند نیز به این گروه اضافه شدند. مثل پشت خال قرمزها، پشت شاهی‌ها، پشت خال کشمشی‌ها، پشت خال پیسها و... . اما آنچه وجه مشابه تمام پشتدارهای مهر است این است که در جوجگی، قبل از اولین لک همگی پشت‌دارهایی مهر بوده‌اند. مثلاً اگر شازده باشند و به پشت خال پیس تبدیل گردند دیگر جزء پشتدارهای مهر به‌حساب نمی‌آیند. یک‌کتی‌ها نیز همواره به دلیل اینکه سورپریز زیبایی در بین پشتدارهای مهر بوده‌اند جزو خالهای مهر به‌حساب می‌آمدند. به‌مرورزمان پشتدارها نیز تغییرات نامهر زیادی داشته‌اند. خالهای داخل سینه، بغل‌پا، تو دم، لک دوش و حتی تیزه‌های رنگی نه‌تنها نادیده گرفته میشوند، بلکه بعضاً جزء محاسن به‌حساب می‌آید. به‌طوری‌که اکنون این باور کاملاً غلط جاافتاده است که پشتدار تهرانی نباید مهر باشد و اگر پشت‌داری مهر باشد تهرانی نیست.
۴- سینه دمی‌ها: دسته‌ای بسیار زیبا و کمیاب. مشخصه آنها کله، سینه و دم یکرنگ و پشتی سفید بدون غلط است. به دلیل کمبود این رنگ در کبوتران بلندپرواز فقط تعداد محدودی رنگ در این گروه پرشی دیده میشوند. اصلی‌ترین آنها سینه دم‌سیاه‌ها هستند. قدمت و اصالت آنها به کبوتران تهران قدیم بازمی‌گردد. طوری که گفته میشود کبوترهای سینه دم‌سیاه جنوبی از تهران به جنوب برده شده‌اند. سینه دم قهوه‌ای و زرد هم از سوهای قدیمی هستند. از اینکه آیا رنگهای دیگری هم در بین کبوتران پرشی سینه دمی بوده یا خیر اطلاع دقیقی در دست نیست.
۵- کله دمی‌ها: مشهورترین کبوتران بلندپرواز هستند. تقریباً در هر بامی تعداد زیادی از آنها وجود دارد. این سوی قدیمی کله و دمی یکدست دارد. در کله رگه‌های سفید دیده میشوند اما دم باید تک‌رنگ باشد.کل بدن نیز سفید. کله دم سبز مشهورترین آن‌هاست. کله دم قهوه‌ای، کله دم قرمز، کله دم پیس، کله دم بور، کله دم زرد (تقریباً منقرض‌شده) و... . متأسفانه اکنون از اهمیت مهر بودن این دسته کاسته شده، به‌طوری‌که خالهای رو بدن، دست‌پرهای رنگی و تو دم‌سفید، ایرادی به‌حساب نمی‌آید. حتی بعضاً دیده میشود که رنگ کله به چند خال نزول پیداکرده.
۶- کله‌دارها: همسان کله دمی‌ها جزو معروف‌ترین‌ها هستند. در بعضی نقاط به کله جوزی معروف هستند. البته فقط با خالهای سرخ. تنها تفاوت کله‌دارها با کله دمی‌ها داشتن دم‌سفید است. این کبوتران مهر پرشی نیز در دو جهت مخالف تغییر ماهیت داده‌اند. یک سری، خال‌هایشان زیاد شده و روی کت‌ها یا دنبالچه خال درآورده‌اند. گروه بعدی خال‌هایشان کمتر شده به‌صورت کله برنجی‌ها، کله‌دارهای کم خال یا ماهروها درآمده‌اند. خوبی این گروه این است که هنوز ماهیت مهر خود را به صورتی فجیع از دست نداده‌اند. مثلاً ماهروها عملاً زیبا هستند و میتوان آنها را در رده خالهای مهر قرارداد. متأسفانه این روزها هر کبوتری که صورتش پر خال باشد را ماهرو می‌نامند. ماهروهای مهر اصل نقاب صورتشان از بالای چشم‌ها شروع‌شده و به‌صورت ریش تا زیر نوک می‌آید. چیزی شبیه سرخی صورت سهره.
۷- دمی‌ها: اگر کسی پرش دسته سنگینی از دمی‌ها را در دل مایه ندیده باشد نمی‌تواند اهمیت مهر بودن آنها را درک کند. مهر نگه‌داشتن این کبوتران پرشی بلندپرواز عملاً یکی از سخت‌ترین هنرها در کبوترداری است. به همین سو درگذشته کمتر کبوترداری به سمت آنها می‌رفته و اگر هم چنین کسی وجود داشته او استادی واقعی بوده است. دم سبزها مهم‌ترین دمی‌ها هستند. دم زغالی‌ها، دم بور، دم پیس، دم قهوه‌ای و دم سرخ‌ها نیز در شمار زیباترین‌ها هستند. بعدها دم رج‌ها (دم رش) نیز موردقبول قرار گرفتند. ازآن‌پس خالهای بدن نیز اضافه شد و حتی توی دم‌سفید نیز بی‌اهمیت شد. به‌طوری‌که امروزه آنچه را که دمی می‌نامند عملاً با اصل آن بسیار فاصله دارد.
آنچه در بالا گفته شد فقط در مورد رنگ بود. اساتید قدیمی علاوه بر اینها به رنگ نوک، چشم‌ها، پا و فرم بدن نیز اهمیت می‌داده‌اند که از حوصله بحث ما خارج است.
حال که با خالهای اصیل کبوترهای پرشی (سو قدیم) آشنا شدیم به‌راحتی میتوانیم به خالهای غلط بپردازیم و آنها را از خالهای مهر تفکیک بدهیم.
خالهای غلط آنهایی هستند که از تلفیق خالهای مهر فقط به جهت بالا بردن قدرت پرواز به وجود آمدهاند. این خال‌ها قاعده خاصی را دنبال نمی‌کنند؛ یعنی حتی اگر به یک پرورش‌دهنده تعلق داشته باشند بازهم شبیه هم نیستند. یکی از عامل‌ها در زیبایی‌شناسی تقارن است. در این خالهای غلط عموماً تقارن از بین رفته است. عامل دیگر تناسب است. تناسب رنگی نیز بندرت رعایت میشود. به همین دلیل از زیبایی‌شان میکاهد. در زمان‌های قدیم کبوتران خال غلط حتی اگر پرش‌هایی مافوق انتظار می‌داشته‌اند کاملاً بی‌ارزش می‌بودند. اگر در سله‌ها برای فروش می‌رفتند، کمتر کسی آنها را انتخاب میکرده. چراکه پشت و پیشینه‌شان برخلاف کبوتران مهر کاملاً نامشخص می‌بوده. ناگفته نماند که اساتیدی هم بوده‌اند که بامهارت خاص فقط به یک یا دو سوی خال غلط می‌پرداخته‌اند و نهایتاً آنها را زیباتر می‌کرده‌اند؛ اما عموماً آنها گروبند بودند و هدفشان ارتقا ساعت پرواز کبوتر بوده.
کبوتران خال غلط:
حال که با کبوتران مهر بلند پرواز اصیل سو قدیم آشنا شده‌ایم به راحتی میتوانیم کبوتران خال غلط را تشخیص بدهیم. بدین صورت که هرچه بجز کبوتران پرشی بالا باشد خال غلط به حساب می‌آید.
خال غلطها اصولأ به دو دسته تقسیم میشوند. آنهایی که خال زیاد کرده‌اند و آنهایی که خال کم کرده‌اند. برای گروه اول میتوان قارا، گرگی، قلمکار و ... را نام برد. اینها در اثر اختلاط کله‌دارها، سینه دمی‌ها یا کله دم سبزها با تک‌رنگها بوجود آمدهاند. تنوع رنگی آنها بسیار زیاد است که این خود در بین کبوترداران مشکلات نامگزاری و بحثهای طولانی را منجر شده است. مثلا قلمکار میتواند کبوتری سفید با تعدادی خال قرمز پراکنده باشد ویا از طرفی سینه‌اش کاملا پُر و بسته با خالهایی روی پشتش باشد. همین تنوع رنگی از ارزش (مهر بودن) آنها میکاهد.
برای گروه دوم میتوان پشتدارهای نصفه و نیمه، شازده‌های تیکه پاره و دوباره گرگیها، قلمکارها، سوسکی‌ها، کله برنجی‌ها و قاراها را نام برد. اینها در اثر کم شدن خال تک‌رنگها یا دیگر دسته‌ها بوجود آمدهاند. نمونه کاملا بحث برانگیز و شلم‌شوربای این دسته خال پیسها هستند. خال پیسها میتوانند از پشتدارها ویا حتی کله دمی ها آمده باشند. به‌همین دلیل بسیار جنجال آفرینند. زیرا یک نفر مثلا میگوید خال پیس من پیشینه پشت شاهی دارد و دیگری میگوید خیر درست نیست، زیرا خال پیس من پیشینه دم سبز دارد. و شخص دیگری ممکن است چیز دیگری بگوید.
همانطور که قبلا هم اشاره شد متاسفانه اکنون در بین کبوترداران کبوتران خال غلط جزو اصیل‌ترین‌ها به حساب می‌آیند. گهگاهی دیده میشود که بحث هایی در این زمینه صورت میگیرد. مثلا افراد میگویند که این گرگیها، سوسکی‌ها یا قاراها از سوهای قدیم هستند. در صورتیکه ممکن است قدمت آنها حتی به ۵۰ سال هم نرسد. ویا تیکه پاره ها را از سوهای قدیم میدانند. در اینجا لازم است به نکته‌ای اشاره شود. اشتباهی که اکثر کبوترداران نادانسته مرتکب میگردند در مورد ابلق است. اکثرأ از کلمه ابلق برای شازده‌ها یا تکه پاره ها استفاده میکنند. درحالیکه ابلق فقط به تکه پاره نامنظم «سیاه و سفید» گفته میشود. رنگهای دیگر ابلق نیستند. فقط تکه پاره هستند.
در زیر فهرست‌وار اسامی تعدادی از خال غلطها آورده شده.
گرگی، قارا، قلمکار، سوسکی، خال پیس، خال سبز، لک دوش، پشتدار خال غلط، تکه‌پاره، ابلق، دستپر قوچی، دستپر سفید، تو دمدار، پلنگ، خال نباتی (قرمز)، کله ماستی‌های خال غلط، گرگی جهنمی و... .
دوستان عزیز، یاران گرامی،
هدف از نوشتن این متن با تمام کمبودها و کاستی‌هایش روشن کردن و متمایز کردن آنچه اصیل از غیر اصیل است. هدف کاهش بحثهای انرژی‌گیر بی نتیجه است. بحثهایی که عملأ نه برنده دارد و نه بازنده و نتیجه‌شان دلچرکینی و ناراحتی است. هدف بالا بردن سطح دانش برای زمانی که شخصی به چالش کشیده میشود است. زیرا هیچ اسلحه‌ای از دانش کارگرتر و مثمر ثمرتر نیست.
امید است که روزی به جای شرکت در بحثهای بیهوده به بحثهای سازنده بپردازیم. روزی کبوترهای اصیل را احیا کنیم و یا اگر هنوز نسل آنها را داریم، خالص و پاک نگه‌شان داریم تا به دست آیندگانمان آنگونه که شایسته‌شان است برسانیم.
موفقیت همه عزیزان آرزوست.
کوچک شما
حمید ضیا
در زیر تعدادی ازکبوتران مهراصیل سوقدیم ویا با کمی غلط آورده شده.
| 1 | 5 | 9 | 13 |
| 2 | 6 | 10 | 14 |
| 3 | 7 | 11 | 15 |
| 4 | 8 | 12 | 16 |
در زیر تعدادی ازکبوتران خال غلط آورده شده.
| 1 | 5 | 9 | |
| 2 | 6 | 10 | |
| 3 | 7 | 11 | |
| 4 | 8 | 12 |
